آخرین شب پاییز یعنی همان شب یلدا که بلندترین شب سال میباشد، توسط ایرانیان نزدیک به چندین هزار سال جشن گرفته‌می‌شود. آنها این شب را با آداب و رسومات مختلفی در کنار هم جشن می‌گیرند. آداب و رسوم این شب در شهرهای مختلف ایران متفاوت است. در ادامه برای آشنایی با تاریخچه شب یلدا و آداب و رسوم مخصوص آن با مجله خبری توکامگ همراه باشید.
تاریخچه آداب و رسوم خاص شب یلدا از گذشته تا به امروز
شب یلدا یکی از مهم‌ترین شب‌های ایران باستان بوده که از زمان‌های گذشته تا به امروز برای ایرانیان بسیار اهمیت داشته‌است. در نقاط مختلف کشور در این شب جشن و شب نشینی برگزارمی‌شود که یک سنت دیرینه به حساب می‌آید. تا امروز نیز نه تنها ارزش خود را از دست نداده بلکه از جایگاه بسیار ویژه‌ای در نزد ایرانیان برخوردارمی‌باشد.
شب یلدا بلندترین شب سال میباشد. این شب از زمان غروب آفتاب از تاریخ 30 آذر یعنی آخرین روز پاییز تا طلوع آفتاب 1 دی ماه یعنی نخستین روز زمستان و مصادف با انقلاب زمستانی در نیمکره شمالی است. به همین علت از این تاریخ به بعد شب کوتاه‌‌تر و روز بلندتر می‌شود.
آداب و رسوم کشور ما در شب یلدا نسبت به سایر کشورها متفاو‌ت‌تر است. امروز ما قصد داریم هر آنچه که مربوط به این شب عزیز و خاص میباشد در این مطلب از مجله خبری توکامگ برای شما بیان کنیم.
علت نامگذاری شب یلدا
یلدا در واقع از یک واژه سُریانی به معنای تولد و زایش میباشد. در زمان‌های گذشته سریانی زبان رایج مسیحی‌ها بوده‌است. این زبان از تحقیق و بررسی در کتب تاریخی واژه نامه‌ها پیدا شد. دانشمند بزرگ و تقویم شناس ابوریحان بیرونی از شب یلدا با نام میلاد اکبر یاد میکند و آن را میلاد خورشید می‌داند.
زمان دقیق ورود واژه شب یلدا به زبان فارسی مشخص نمی‌باشد. با توجه به مطالب تاریخی مسیحیان اولیه که در روم ساکن بودند مشکلات فراوانی داشتند. در همان زمان گروهی از آنها تصمیم به مهاجرت به ایران گرفتند و به خاطر نزدیکی فرهنگ‌ها این واژه سریانی به زبان فارسی وارد شد.
آشنایی با تاریخچه شب یلدا
تاریخچه و پیشینه شب یلدا به گذشته بسیار دور برمی‌گردد، اما زمان دقیق قدمت آن مشخص نمی‌باشد. بسیاری از باستان شناسان قدمت شب یلدا را هفت هزارسال پیش تخمین زده‌اند. ظروف سفالی دوران قبل از تاریخ را به عنوان سند در نظرگرفته‌اند.
چرا که نقش‌های حیوانی ماه‌های ایرانی همانند عقرب و قوچ داخل این ظرف‌ها هک شده‌اند. با وجود آن‌که نقوش کشفیات باستان شناسی و کتیبه‌ها نادر می‌باشند اما باستان شناسان معتقداند که تا 7000 سال پیش نیز امکان رصد آیین مربوط به شب یلدا وجود دارد.
با تمام این تفاسیر چیزی که به عنوان شب یلدا به رسمیت شناخته می‌شود به 500 سال پیش از میلاد بازمی‌گردد و تاریخ ورود آن به تقویم رسمی ایرانیان باستان به زمان داریوش اول مربوط است تقویمی که شامل گاه شماری مصری‌ها و بابلی‌ها میباشد.
آشنایی با تاریخچه عادات و آیین مرسوم ایرانیان در شب یلدا
آخرین شب پاییز که درازترین و تاریک‌ترین شب سال به حساب می‌آید با نام شب یلدا از جایگاه ویژه‌ای در میان ایرانیان برخوردار است. مردم ایران تا سپیده دم با انواع و اقسام برنامه‌های شاد در کنار یکدیگر این شب دراز را می‌گذرانند. تا تاریکی و سردی و اندوه غیبت خورشید آنها را آزرده خاطر نکند و با آسمانی روشن به رختخواب رفته و استراحت کنند.
برطبق سنت‌های قدیمی در آیین کهن در اولین روز دی ماه، شاهان ایرانی تاج و تخت شاهی را کنار می‌گذاشتند. آنها در این شب با لباسی سپید به سمت صحرا رفته و بر روی فرشی سفید می‌نشستند. در این شب تمامی نگهبانان و دربانان کاخ شاهی و همه خدمتکاران و برده‌ها می‌توانستند در سطح شهر مثل دیگران زندگی کنند. همچنین در شب یلدا جایگاه پادشاه و رئیس و مردم عادی یکسان بود. البته صحت و سقم این بیانات ثابت نشده و شاید تنها افسانه ای بیش نباشند.
جشن یلدا امروزه توسط ایرانیان با شب نشینی اقوام و خانواده در کنار یکدیگر برگزار می‌شود. به این صورت که اعضای خانواده در این شب دور هم جمع می‌شوند و افراد مسن خانواده داستان‌های قدیمی تعریف می‌کنند. همچنین در این شب هندوانه، آجیل و انار و شیرینی و میوه‌های مختلف می‌خورند.
اغلب این میوه‌ها پر از دانه هستند و به نوعی جادوی سرایتی به شمار می‌آیند که انسان‌ها با توسل به برکت پر دانه بودن آنها نیروی باروری را در خود نیز افزایش می‌دهند. هندوانه و انار را به دلیل سرخ رنگ بودنشان نماینده‌ای از خورشید در شب در نظر می‌گیرند.
با آداب و رسوم و پیشینه شب یلدا آشنا شوید
در ادامه مطلب آشنایی با پیشینه و تاریخچه شب یلدا به معرفی آیین‌های مرسوم این شب می‌پردازیم. از جمله آیین‌های رایج و معروف و مرسوم شب یلدا آتش روشن کردن، قصه گویی ریش سفیدان و بزرگان، خوردن تنقلات و تفآلی بر حافظ می‌باشند.
1.آتش روشن کردن در یلدا
از آن‌‌جایی که آتش روشن کردن از نظر گذشتگان نمادی از روشنی و خورشید بوده است. همچنین بعضی‌ها آن را نمادی برای رفع تاریکی و نحسی اهریمن می‌دانستند، از این رو برای فراری دادن تاریکی‌ها و قوای اهریمن آتش برپا می‌کردند تا در کنار یکدیگر محفلی گرم داشته باشند.
2.قصه خوانی و مثل گویی در شب یلدا
در شب یلدا خانواده‌ها دور هم جمع می‌شوند و بزرگترها به شعرخوانی و قصه گویی داستان‌هایی افسانه‌ای و غیر واقعی از قهرمانان پریان و دیوها و جانواران می‌پردازند. این داستان‌ها باتوجه به فرهنگ و سنت در هر شهر و استانی متفاوت است. به عنوان مثال در میان آذربایجانی‌ها داستان حسین کرد شبستری و در میان خراسانی‌ها داستان‌های شاهنامه رواج دارند.
3.خواندن شاهنامه و فال حافظ در شب یلدا
یکی دیگر از سنت‌ها و تاریخچه شب یلدا شاهنامه‌خوانی و فال حافظ در شب یلدا می باشد و از گذشته این کار به عنوان سرگرمی مرسوم بوده‌است به این صورت که برای تفآل به حافظ شخص مورد نظر نیت کرده و بزرگ مجلس از او می‌خواهد این جمله را با خود تکرار کند:ای حافظ شیرازی، تو کاشف هر رازی، من خواهان یک فالم، بر من نظر اندازی…
بعد از آن دیوان حافظ را باز میکند و غزل بالای سمت راست را می‌خواند چرا که جواب تفآل میباشد. در صورتی که در صفحه باز شده غزل از وسط شروع شده باشد فال را باید از ابتدای آن که در صفحه پشت است، بخوانند. بعد ازخواندن غزل آن را تفسیر می‌کنند .
شاهنامه‌خوانی جزء جدایی‌ناپذیر سنت‌های شب یلدا میباشد که از گذشته رایج بوده‌است. در صورتی که شاهنامه را با شیوه نقالی بخوانند جذابیت بیشتری پیدا میکند.
4.چیدن سفره شب یلدا
یکی از آیین‌ها و سنت‌های این شب چیدن سفره شب یلدا است که با انواع خوراکی‌ها و تنقلات تکمیل می‌شود. این تنقلات شامل آجیل‌های مخصوص و میوه‌هایی همانند انار و هندوانه و … هستند که در سفره قرار می‌گیرند. در دوران گذشته سفره‌ای با نام میَزد پهن می‌کردند و از میوه‌های خاص خشک و تازه و آجیل و یا به اصطلاح زرتشتیان لُرک در سفره قرار می‌دادند.
از سایر اجزا این سفره می‌توان به عطردان، آتشدان، بخوردان و بَرسَم نام برد. بَرسَم ابزاری برای خواندن دعا است که آن را از فلز نقره و برنج و یا شاخه گیاهی خاص می‌سازند. برای آشنایی با چیدمان اصولی سفره شب یلدا می‌توانید مقاله نکات اصولی چیدمان سفره شب یلدا چیست؟ را مطالعه کنید.
5.میوه‌های مخصوص شب یلدا
اصلی‌ترین میوه شب یلدا انار است به دلیل آن که گذشتگان اعتقاد داشتند این میوه مایه برکت و باروری میباشد. این باور به دلیل دانه‌های زیاد آن مطرح شد و همچنین به دلیل رنگ قرمز این میوه، آن را نمادی از خورشید و شادی می‌دانستند.
هندوانه نیز مانند انار یکی از خاص‌ترین میوه‌های شب یلدا است. این میوه حتی باوجود تابستانی بودن به دلیل رنگ سرخش نمادی از حرارت و گرمای تابستان میباشد و به همین دلیل در شب یلدا آن را می‌خورند. همچنین سایر میوه‌ها و مرکبات مانند پرتقال، سیب، خرمالو، گلابی و یا حتی کدوتنبل و لبو هم می‌توان در سفره شب یلدا قرار داد.
6.آجیل‌ها و تنقلات خوشمزه شب یلدا
باتوجه به تاریخچه شب یلدا آجیل و تنقلات مخصوص این شب از جمله مغز پسته، بادام، گردو، فندق و در کنار آن توت و انجیرخشک از شام در شب یلدا مهم‌تر هستند. درگذشته به دلیل آن که نگه‌داری میوه‌ها به مدت طولانی کار دشواری بود، به همین دلیل برای مصرف و نگه‌داری بسیاری از میوه‌ها آنها را خشک می‌کردند.
به غیر از موارد فوق از گندم ، تخمه هندوانه، نخود برشته و شاهدانه نیز در شب یلدا می‌توان استفاده کرد. امروزه خوراکی‌ها و تنقلات دیگری مانند پشمک و باسلق نیز در سفره شب یلدا قرار می‌گیرد.
تاریخچه و پیشینه آداب و رسوم شب یلدا در استان‌های مختلف
در بعضی شهرستان‌ها معمولا به غیر از مراسم اصلی که بین همه استان‌ها مشترک است، آداب و سنت‌های خاصی وجود دارد که ناشناخته هستند. در ادامه مطلب آشنایی با تاریخچه شب یلدا به آداب و رسوم تعدادی از شهرهای کشور ایران اشاره کرده‌ایم. با مجله خبری توکامگ همراه باشید.
شب یلدا در استان آذربایجان (شرقی و غربی)
در این خطه رسم است که خونچه‌های پر از زرق و برق را به خانه نامزد یا خانه تازه عروس ببرند. و در سینی‌های زیبا هندوانه‌ها را تزیین می‌کنند و شال‌های قرمز رنگی در کنار آن قرارمی‌دهند.
شب یلدا در اصفهان
آیین‌ها و رسومات ویژه و خاصی از گذشته در اصفهان برقرار بوده‌است و درحال حاضر نیز این رسومات باقی مانده‌اند و ادامه دار می‌باشند. مردم اصفهان معتقد هستند که چله در ایران دو بخش دارد یکی چله بزرگ و دیگری چله کوچک.
از اول دی ماه تا دهم بهمن ماه چله‌ی اول یا بزرگ میباشد، در صورتی که چله کوچک یا دوم از دهم بهمن ماه تا سی بهمن ماه است. شب چله و آیین برگزاری آن در مناطق مختلف متفاوت میباشد. در استان اصفهان به این شب چله زری (مونث) گفته می‌شود اما در شهرها و مناطق دیگر با رسم و رسومات مختلف به این شب عمو چله (مذکر) می‌گویند.
مردم در اصفهان دو شب را با نام شب چله جشن می‌گیرند و این شب‌ها رسومات مخصوصی دارند، در این شب‌ها خانواده‌ها دور هم جمع می‌شوند. اصفهانی‌ها در شب چله سفره‌ای را با نام سفره‌ی شب چله پهن می‌کنند که در این سفره هندوانه را به دلیل کروی بودن آن، سمبلی از خورشید می‌دانند.
شب یلدا در کهگیلویه و بویر احمد
در شب یلدا همه‌ی فامیل دور هم جمع شده تا پیرترین شخص فامیل برای آنها «متیل» بخواند. متیل قصه‌ی بلند و افسانه‌ای میباشد که توسط فرد سال‌خورده حفظ شده‌است. آنها برای این که زمستان پربارش و برف باشد آش‌های محلی مانند دووا و شیربرنج را تهیه می‌کنند. آش دووا را در ظرف‌های بزرگی می‌پزند تا به جمعیت زیادی برسد. این آش نوعی از آش دوغ میباشد.
مردم استان کهگیلویه و بویر احمد در شب یلدا رسمی به نام «کاسه بهره» دارند که در این رسم برای همسایه‌های کم درآمد غذا می‌برند. غذای معروف و سنتی شب یلدای آنها آش کارده، شله ماش و شله بادام است.
شب یلدا در استان مازندران
برای مردم در استان مازندران شب یلدا بسیار مهم و گرامی میباشد. آنها در شب چله به خانه بزرگترها می‌روند. در دورهمی‌های خود خوراکی و میوه‌های مخصوصی مانند انار و هندوانه و ازگیل می‌خورند. در این شب به خواندن فال حافظ و شاهنامه می‌پردازند. شب را تا صبح با شنیدن داستان‌ها و صحبت‌های بزرگترها سپری می‌کنند. آنها معتقد هستند که در صبح شب یلدا خورشید بر تاریکی و سیاهی غلبه کرده‌است.
شب یلدا در استان فارس
در شیراز سفره شب چله همانند سفره نوروز رنگین میباشد. آنها سردیجاتی از جمله مرکبات و هندوانه را برای افراد سرد مزاج و خوراکی های گرم از جمله خرما و رنگینک را برای افراد با مزاج گرم تهیه می‌کنند. یکی از رسم‌های مهم برای شیرازی‌ها خواندن شعرهای حافظ است.
شب یلدا در استان همدان
در ادامه مطلب آشنایی با تاریخچه شب یلدا به رسومات استان همدان در این شب می‌پردازیم. فال سوزن یکی از رسوم مردم استان همدان در شب یلدا میباشد. به این صورت که همه دور تا دور هم نشسته و پیرزنی به صورت مداوم شعر می‌خواند و دختر کوچکی بعد از اتمام هر شعر به یک تکه پارچه آب نخورده و بریده نشده سوزن میزند و شعرهایی که توسط پیرزن خوانده می‌شوند با توجه به ترتیب نشستن مهمان‌ها فال آنها به حساب می‌آید.
در همدان خوراکی‌های مخصوص شهر که مناسب آب هوای آن جا است در شب یلدا خورده می‌شوند. در شهرهای ملایر و تویسرکان خوراکی‌هایی همانند کشمش و گردو و مویز می‌خورند.
شب یلدا در استان اردبیل
در اردبیل در شب یلدا خانواده‌ها دورهم جمع می‌شوند و تا نیمه‌های شب کنار هم می‌نشینند. از جمله خوراکی‌هایی که در این شب خورده‌می‌شوند هندوانه، انار، پرتقال، تخمه، ماهی، پلو و …. است.
آشنایی با تاریخچه و پیشینه شب چله در کرمانشاه
در ادامه مطلب آشنایی با تاریخچه شب یلدا به رسومات استان کرمانشاه در این شب می‌پردازیم. بر اساس آیین‌های قدیمی در این استان نیز شب چله اهمیت زیادی دارد. مردم با شعر خواندن، قصه گویی، فال حافظ و خوردن آجیل و خوراکی شب را بیدار مانده و شادی می‌کنند. آنها میوه‌هایی مانند هندوانه، انار، سیب سرخ و لیمو زرد را در این شب می‌خورند و این میوه‌ها را نمادی از خورشید می‌دانند.
در کرمانشاه در این شب قصه‌هایی همچون حسین کرد شبستری، رستم و سهراب، شیرین فرهاد و اشعاری از رشامی کرمانشاهی خوانده‌می‌شود. در شب چله از میهمانان با خوراکی‌هایی مانند آجیل مشکل گشا، کاک، راحت الحلقوم، نان برنجی و شیرینی محلی و نان پنجره‌ای پذیرایی می‌کنند. یکی از عادات و رسوم زیبای کرمانشاهی‌‌ها فال حافظ است. مردم با تکیه بر اعتقادات خود راهنمایی‌های فال حافظ را چراغی برای حل مشکلات قرار می‌دهند.
آشنایی با تاریخچه و پیشینه شب یلدا در کردستان
اصطلاح کردی شب یلدا یا شب چله «شه وی چله» است. از زمان‌های گذشته در این شهرنان سنگک همرا دلمه برای پذیرایی از میهمانان تهیه می‌شود و این کار یک رسم رایج در کردستان میباشد.
آشنایی با تاریخچه و پیشینه شب چله در گلستان
در ادامه مطلب آشنایی با تاریخچه شب یلدا به معرفی آداب و رسوم مردم گلستان در این شب می‌پردازیم. در گلستان مردم دوره یک کرسی جمع می‌شوند و رسم نقل اندازی را انجام می‌دهند. نقل اندازی در واقع همان تعریف کردن داستان‌های شفاهی یا همان مثل‌گویی است. میوه‌های جنگلی و باغی، میوه‌های مخصوص شب چله در گلستان میباشد و شیرینی‌هایی مانند کَسمَک و مَت و همچنین کندس، لیمو، پرتقال و ولیک در سفره شب یلدا گلستانی‌ها قرارمی‌گیرد.
آشنایی با تاریخچه و پیشینه شب یلدا در خراسان جنوبی
در خراسان جنوبی آداب و رسوم شب چله نسبت به استان‌ها و شهرهای دیگر ایران کمی متفاوت میباشد برای مثال یکی از خاص‌ترین رسم‌های شب یلدا در خراسان جنوبی مراسم کف‌زنی است. طی این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را خیس می‌کنند و آن را چند بار می‌جوشانند و در ظرف بزرگ سفالی به نام تغار می‌ریزند. سپس جوانان و مردان با چوب‌های نازکی از درخت انار که دست گز نام دارد این مایع را هم می‌زنند تا کف کند.
قبل از آن که کف برای خوردن آماده شود جوانان کمی از آن را به سر و صورت خود می‌مالند و به شادی می‌پردازند. برای آن که کف خوبی از این ماده بدست آید، حتما باید هم‌زدن آن در محیطی سرد انجام شود. در انتها این کف را با شیره و یا شکر مخلوط کرده و با پسته و گردو تزیین می‌کنند تا با آن از میهمانان پذیرایی کنند.
آشنایی با تاریخچه و پیشینه شب یلدا در قزوین
در قزوین آداب و رسوم خاصی برای شب یلدا دارند. اهالی این شهر ابتدا به دیدار بزرگترهای فامیل می‌روند و برای آنها میوه‌های سرخ رنگ خشک به نام شب چره می‌برند. آنها معتقداند این کار خوش‌یُمن است. از دیگر رسومات قزوینی‌ها در این شب تهیه سبزی پلو با ماهی (دودی) است. همچنین انار، هندوانه و تنقلات مختلف مانند گردو، تخمه، انجیر خشک، کشمش و آجیل مشکل گشا در این شب می‌خورند.
آشنایی با تاریخچه و پیشینه شب چله در استان مرکزی
در استان مرکزی نیز آداب و رسوم جالبی وجود دارد در این شهر خانواده‌ها به دور کرسی می‌نشینند و انواع تنقلات و میوه‌ها مانند انگور، هندوانه، نخودچی کشمش، تخمه و خرما روی سینی‌های قدیمی مسی می‌چینند. ریش سفیدان و بزرگترهای فامیل به غیر از خواندن اشعار سعدی و حافظ و فردوسی، داستان‌ها و خاطرات کهن ایران زمین را برای اهل خانواده بیان می‌کنند.
کلام آخر
در مقاله آشنایی با تاریخچه شب یلدا سعی کردیم به آداب و رسوم شهرهای مختلف ایران در این شب اشاره کنیم. فرق بین چله بزرگ و چله کوچک را بیان کردیم. از اول دی ماه تا دهم بهمن ماه چله ی اول یا بزرگ میباشد، در صورتی که چله کوچک یا دوم از دهم بهمن ماه تا سی بهمن ماه است. متوجه شدیم واژه یلدا از زبان تاریخی سریانی به زبان فارسی وارد شده و رسم جشن شب یلدا قدمتی چندهزار ساله دارد.
بیشتر بخوانید:
