ابوجعفرمحمد بن موسی خوارزمی ریاضیدان، ستاره‌شناس، جغرافی‌دان، فیلسوف، مورخ و همه‌چیزدان ایرانی بود. او در دوران خلیفه منصور عباسی و خلیفه مهدی عباسی زندگی می کرد. وی بیشتر عمر خود را در بغداد سپری کرد و جزئی از اعضای دارالحکمه بود. برای آشنایی بیشتر با زندگینامه خوارزمی با توکامگ همراه باشید.
آشنایی با زندگینامه خوارزمی
کمتر آگاهی‌های قابل اعتمادی از زندگینامه خوارزمی گفته می‌شوند. بیشتر اطلاعات براساس زندگی علمی وی و آثار او، بدون در نظر گرفتن شخص مؤلف مورد توجه قرار گرفته است. تولد خوارزمی را از حدود ۱۶۴ هجری قمری تا ۱۸۴ هجری قمری با اختلاف بیان کرده‌اند. همچنین تاریخ مرگ وی در سال ۲۳۲ هجری قمری، قابل اعتمادتر است.
همانطور که از نام خوارزمی و زندگینامه او آشکارست، وی در شهر خوارزم به دنیا آمده است. اما به گفته طبری که در پسوند نام محمدبن موسی الخوارزمی عنوان قُطرُ بُلّی افزوده، بعید نیست در جایی میان دجله و فرات به دنیا آمده باشد. سپس به واسطه پدران و اجداد خود در خوارزم بزرگ شده است. طبری به او لقب «المجوسی» می‌دهد که نسبت او را زرتشتی می نامد. از اسلامی بودن خوارزمی یقین حاصل شده، چرا که او در رساله جبر و المقابله خود می فرماید:
در روزگاری، خدا محمد را به پیامبری فرستاد که پیوند مردم با پیامبران گسسته شد و حق ناشناخته ماند. پیامبری که با آمدنش کوردلان را بینا کرد و گمراهان از هلاکت رها شدند. خدا بر محمد و خاندانش درود فرستد. از این سخنان خوارزمی معلوم می شود که وی هنگام تألیف این کتاب مسلمان بوده است.
معروفیت علمی وی، به کارهایی که در ریاضیات، به ویژه در رشته جبر انجام داده مربوط می شود. به طوری که هیچ کدام از ریاضیدانان در علم ریاضی اینگونه تاثیز نداشتند و به همین دلیل او را «پدر جبر» می نامند. در ادامه زندگینامه خوارزمی به مهارت های او اشاره می کنیم.
مهارت های خوارزمی
بیشترین شهرت خوارزمی به فعالیت‌های ریاضی به ویژه جبر برمیگردد. خوارزمی ریاضیدان معروف قرون وسطی است که حاصل تحقیقات و تألیفات او تا به امروز مورد استفاده می‌باشد. کتاب جبر و مقابله او به دست مترجمان مشهور قرون وسطی ترجمه شد. خوارزمی در حل معادله‌های خطی و درجه دوم بسیار چیره دست بوده است.
کتاب (Algoritmi de numero Indorum) ترجمه کتاب جمع و تفریق با عددهای هندی خوارزمی به لاتین است که باعث شد در اروپا دستگاه عددی از عددنویسی رومی به عددنویسی هندی-عربی تغییر کند. بطور کلی واژه جبر را اروپائیان از کتاب خوارزمی و اصطلاح امروزی الگوریتم (Algorithmus) از نام خوارزمی گرفته اند. خوارزمی در زمان خلافت مأمون، عضو دارالحکمه بود و در این مکان جمعی از دانشمندان در بغداد به سرپرستی مأمون جمع می شدند. خوارزمی به کارهای دیوفانت در رشته جبر ادامه داد و توانست آن ها را توسعه دهد.
دستاوردهای خوارزمی
می‌گویند قبل از اینکه خوارزمی در دارالحکمه مستقر شود او را به هند برای یادگیری حساب هندی فرستادند. وی پس از بازگشت از هند دو اثر «حساب الهند» و دیگری «الجبر و المقابله» را نوشت. خوارزمی نتایجی را که از یونانیان و هندیان به دست آورد را با علم خود تلفیق کرد و سبب به وجود آمدن مجموعه‌ای از معلومات جبری و حسابی شد. علم جبر و مقابله در ریاضیات قرون وسطی تأثیر عمیقی داشت.
به روایتی مأمون بخش‌های مربوط به هند را به خوارزمی واگذار کرده بود که این نشان دنده آشنایی وی از علوم و سرزمین‌های هند می باشد. همچنین خوارزمی مسئول آماده کردن اطلسی از نقشه‌های آسمان و زمین بود. شاید وی از جمله کسانی بوده که در اندازه‌گیری طول نصف النهار کره زمین در دشت سنجار شرکت کرده باشد. همه دستاوردهای خوارزمی به شرح زیر هستند:
- رواج اعداد هندی – عربی
- پایه‌گذاری علم جبر
- حل معادله درجه دو از طریق تکمیل مربع
- اختراع حسابداری و حسابداری دوطرفه
گسترش اعداد هندی – عربی
خوارزمی با گروه ابراهیم فزاری، شروع تصحیح و ترجمه کتاب سدهانت هندی کردند. سپس کتاب «حساب العدد الهندی» در سال ۸۲۵ میلادی توسط خوارزمی نوشته شد. در واقع او نخستین دانشمند اسلامی محسوب می شد که مستقلاً کتابی دربارهٔ حساب و سیستم اعداد نوشت.
خوارزمی به همراه الکندی و چند تن از دانشمندان دیگر در تصیح کردن اعداد هندی و حساب هندی و رساندن آن به تمدن اسلامی و اروپا نقش بسیار مهمی داشتند. کتاب «حساب العدد الهندی» اولین کتابی بود که نظام ارزش مکانی را (که آن نیز از هند بود) به صورت اصولی و منظم توضیح می داد.
بنیانگذار علم جبر و مقابله
خوارزمی یک علم جدید و سوا از هندسه اختراع و تدوین کرد و آن را علم الجبر و المقابله نامید. امروزه ما به این علم ریاضی، جبر و معادله می گوییم. او توانست به واسطه این علم جدید معادلات درجه دوم را حل کند و راه را برای حل معادلات درجه بالاتر هموار سازد. او علاوه بر علم جبر و مقابله، علم حل هندسی معادلات را بوسیله شکل‌ها نیز ابداع کرد.
این کتاب درباره ریاضیات مقدماتی نوشته شده و شاید نخستین کتاب جبری به دست خوارزمی بوده باشد. زبان این کتاب به عربی نیز می باشد. محمد بن موسی خوارزمی، معلم واقعی ملت اروپایی جدید در علم جبر محسوب می شد. کتاب جبر خوارزمی با ترجمه‌های لاتینی به اروپا رسید و تحول بزرگی در علم ریاضیات اروپایی به‌وجود آمد.
در قرن شانزدهم میلادی، نیکولو تارتالیا و کاردان (ریاضیدانان ایتالیایی) با ترجمه لاتینی جبر و مقابله آشنا بودند و آن را برای حل معادله درجه سوم تعمیم دادند. درقرن ۱۶ میلادی، راه حل معادلات درجه سوم توسط دل‌فرو و روش حل معادلات درجه چهارم توسط فراری کشف شد.
حل معادله درجه دو از طریق تکمیل مربع
نخستین کسی که در کتاب جبر و مقابله خود توانست معادله درجه دوم را از طریق هندسی حل کند، خوارزمی بود. در این روش از طریق ایجاد مربعات و رسیدن به‌مربع واحد جبر حل می‌شود.
اختراع حسابداری و حسابداری دوطرفه
کتاب کلیات جبر و مقابله اولین کتابی بود که توسط ریاضیاتی که مسلمانان کامل کردند، روش های حسابداری را تفسیر کرد که امروزه از این روش استفاده می شود. به خصوص فصل آخر کتاب را برای حل مسائل ارثی که بسیار پیچیده‌بودند اختصاص داد که در آنجا حسابداری دوطرفه را اختراع کرده‌است.
رساله حساب
«الجمع و التفریق» نخستین کتابی بود که به صورت اصولی و منظم، نظام ارزش مکانی را (که آن نیز از هند بود) توضیح می‌داد. در کتابخانه دانشگاه کمبریج، نسخه اصلی لاتین آن نیز نگهداری می‌شود. خوارزمی در این کتاب چگونکی نوشتن هر عدد دلخواه را به کمک نه رقم هندسی و صفر آموزش می دهد.
همچنین در این کتاب موضوعات مربوط به جمع و تفریق، دو برابر کردن، نصف کردن، ضرب، تقسیم و جذر گرفتن اعداد صحیح و همچنین عملیات محاسبه‌ای مربوط به کسرهای شصت شصتی را آموزش می دهد. خوارزمی شیوه جذر اعداد را از ریاضیدان و منجم قرن پنجم هندی «آریابهاتا» الهام می گرفت که به صورت مجذور یک دو جمله‌ای قرار داشت. تنها ترجمه لاتینی کتاب «الجمع و التفریق» به ما رسیده‌است.
نجوم
در جهان اسلام برای اولین بار ترکیب علوم یونانی و هندی توسط خوارزمی صورت گرفت. کتاب نجومی خوارزمی «زیج السند هند» به زبان سانسکریت بوده است که به دستور منصور عباسی، توسط ابراهیم فزاری به جهان اسلام منتقل شد. برخی از روش های هندی که مورد استفاده خوارزمی قرار گرفته‌بود، از طریق همین ترجمه و جدول های طلیطلی، به اروپای غربی راه یافته‌بود. این جداول نجومی، «زیج» نام داشت و «السند هند» نیز تحریفی از «سدهانته» اسم اصلی کتاب بود.
این ترجمه دلیلی شد که در اواخر قرن دوم هجری، محمد بن ابراهیم فزاری و یعقوب بن طارق جداول جدیدی را تألیف کنند. خوارزمی در نوشتن زیج خود به سند هند و مجسطی بطلمیوس و آثار منجمان ایرانی رجوع کرده و با نظر خود مطالب را نوشته است. اولین کسی که از زیج خوارزمی استفاده کرد ابوریحان بیرونی بود که کتابی دربارۀ تحلیل زیج خوارزمی نوشت.
در دهم هجری «زیج خوارزمی» توسط حکیم مجریطی اصلاح شد و سپس در سال ۱۱۲۶ میلادی توسط آدلار آوباث به لاتین ترجمه شد. جداول خوارزمی علاوه بر «جیب» یا وتر مشتمل، برحسب «ظل» یا سینوس نیز می باشند که برای اولین بار در قرن پنجم میلادی به دست منجمان هندی وارد علم ریاضی شد. یکی از جداولی که ساختار ریاضی همچنان مشخص نشده، جدول مربوط به «تعدیل زمان» در زیج خوارزمی می‌باشد.
جغرافیا
خوارزمی اطلسی از نقشه آسمان و زمین آماده‌کرد و نقشه‌های جغرافیایی بطلمیوس را تصحیح کرد. کتاب جغرافی خوارزمی به نام «صورةالارض» شامل موضوعاتی همچون طول و عرض جغرافیایی محل‌های مختلف روی ربع مسکون می باشد. در هر بخش جاها براساس تقسیم‌بندی قدیمی «هفت اقلیم» مرتب شده‌است. نام مکان ها با کتاب بطلمیوس مشابه می باشد و مختصاتشان، گاهی یکسان یا گاهی از مختصاتشان بسیار دور است.
نقشه رود نیل توسط خوارزمی
این کتاب را «نالینو» به ایتالیایی ترجمه کرده که از نقشه بطلمیوس دقیق‌تر است. در این نقشه سرزمین‌هایی که زیر فرمان اسلام قرار داشتند دقیق‌تر ترسیم شده‌است. قسمت های این کتاب عبارتند از:
- فهرست اسم شهرها
- کوه‌ها و مختصات نقاط دو طرف آن ها
- دریاها و مختصات با ذکر نقاط برجسته واقع بر خط های کرانه‌ای و توصیف خلاصه ای از آن ها
- جزیره‌ها با نام‌بردن مختصات مرکز و طول و عرض آن ها
- نقاط مرکزی نواحی جغرافیایی
- رودها با ذکر نقاط برجسته و شهرهای واقع بر کنارهای آن
تاریخ
در زندگینامه خوارزمی کتابی به نام «کتاب التاریخ» وجود ندارد و یافت نشده است. اما چندین مورخ او را به عنوان «مرجعی معتبر» برای حوادث دوره اسلامی معرفی کرده اند. امکان اینکه خوارزمی در کتاب التاریخ خود (همچون معاصرش ابومعشر بلخی) علاقه‌ای به این موضوع بروز داده‌باشد که تاریخ، وسیله‌ای برای عملی شدن اصول احکام نجوم مورد تفسیر و تعبیر است.
حتی ممکن است مانند حمزه اصفهانی در کتاب تاریخ خود دربارۀ زمان زایش رسول‌الله بنابر استنتاجات احکام نجومی مستخرج از حوادث زندگی ایشان، نوشته باشد. مسعودی مورخ مشهور در مروج کتاب «الذهب خوارزمی» را در دسته مورخان قرار داده‌و چند مورخ به این کتاب رجوع کرده‌اند.
خوارزمی مقاله‌ای با نام «مقاله فی استخراج تاریخ الیهود و اعیادهم» نوشته است که برای تنظیم مقاله‌اش از مهارت های نجومی و جغرافی‌دانی و مورخ بودنش استفاده کرده است. نسخه‌ای خطی این مقاله در کتابخانه بانکیپور قرار دارد، آن هم در ناحیه‌ای مثل یهود که حساسیت های بسیاری درمورد جهان اسلام و این قوم و آیین دارند.
کتاب های دیگر خوارزمی
در زندگینامه خوارزمی باید گفت که خوارزمی کتابی به نام «عمل الاصطرلاب» نوشت. این کتاب دربارۀ چگونگی ساختن اسطرلاب و به کار بردن و استفاده از این وسیله اندازه‌گیری نجومی نوشته‌شده‌است. هیچ اثری از این کتاب نه از متن عربی آن و نه ترجمه‌ای به زبان دیگر باقی نمانده و گاهی فقط معاصران هم دوره خوارزمی به اصل کتاب دسترسی داشتند.
کتاب دیگر خوارزمی به نام «الرخامه» است که دربارهٔ ساخت ساعت آفتابی افقی نوشته‌شده‌است. موضوعات این کتاب بیشتر دربارۀ تعیین اوقات نماز می باشد که بعدها براساس محاسبات مثلثات کروی جمع آوری شد.
بزرگداشت خوارزمی
جشنواره خوارزمی نام یک جشنواره علمی در ایران می باشد که به منظور نیکوداشتن مقام دانش پژوهان و فناوران نوآور این دانشمند بزرگ ایرانی اسلامی «ابوجعفر محمد بن موسی خوارزمی» هرساله برگزار می شود.
کلام آخر
در این مقاله سعی کردیم زندگینامه کاملی از خوارزمی تهیه کنیم و به شما ارائه دهیم. همانطور که خواندید خوارزمی یکی از برجسته ترین داشمندان، فیلسوفان، ریاضیدان و مورخ ایرانی بود که تحول بسیاری در زمان او در علم ریاضی رخ داد. امیدوارم این مطالب برای شما جالب و مفید بوده باشد.
